Autor: Paweł Rabczyński

Tekst pochodzi z artykułu "Prymat Biskupa Rzymu w dialogu rzymskokatolicko-anglikańskim na forum światowym", NURT SVD 1(2020) s. 131-146.
Adjustacje i formatowanie tekstu zostały dostosowane do internetowej wersji tego artykułu.
Oryginalny tekst artykułu: www.nurtsvd.pl

 

W 50. rocznicę ekumenicznie doniosłego i brzemiennego w skutki spotkania papieża Pawła VI z prymasem Wspólnoty anglikańskiej arcybiskupem Michaelem Ramseyem, 5 października 2016 roku w Rzymie został podpisany siódmy z kolei oficjalny wspólny dokument katolików i anglikanów¹. Jego sygnatariuszami byli papież Franciszek oraz arcybiskup Canterbury Justin Welby. W deklaracji podkreślono owocność prowadzonego od niemal półwiecza dialogu teologicznego, a także konsekwentne dążenie do jedności obu Wspólnot.

Mimo że przywołany dokument przepełniony jest ewangeliczną nadzieją, to jednak nie unika się w nim mówienia o sprawach bolesnych, które pogłębiają podział oraz oddalają pełną komunię eklezjalną. Do „starych” problemów doktrynalnych dołączyły w ostatnim czasie nowe, w szczególności kwestia wyświęcania kobiet oraz aprobaty dla związków jednopłciowych. Niemniej jednak główną przeszkodą na drodze do jedności pozostaje niezmiennie tematyka dotycząca natury Kościoła i wynikająca z niej problematyka sposobu sprawowania w nim władzy. Chodzi tu zwłaszcza o zagadnienie prymatu Biskupa Rzymu, które przez wielu jest uważane za podstawową trudność w prowadzonych dialogach ekumenicznych.

Fot. Andrzej Danilewicz SVDPowstanie Wspólnoty anglikańskiej związane jest z decyzją króla Anglii Henryka VIII o wyłączeniu Ecclesia anglicana spod jurysdykcji papieża w 1534 roku (Act of Supremacy). Postępowanie króla zapoczątkowało drogę Kościoła w Anglii ku reformacji, a także przyjęcie oryginalnej doktryny oraz dyscypliny kościelnej, w której elementy teologii rzymskokatolickiej przeplatają się z naukami luteranizmu i kalwinizmu².

Podejmując zagadnienie dialogu rzymskokatolicko-anglikańskiego należy wziąć pod uwagę, że we Wspólnocie anglikańskiej obowiązuje model rozdzielonego autorytetu, zakładający dużą decentralizację ośrodków decyzyjnych, w którym różne elementy łączą się ze sobą, współdziałają i wzajemnie się kontrolują. Przyjęte rozwiązania mają zapobiegać nadużyciom władzy³.

Narodowy Kościół Anglii (Church of England) jest pierwszym, ale nie jedynym Kościołem anglikańskim. Działalność kolonizacyjna oraz misje przyczyniły się do powstawania autonomicznych kościołów narodowych. Od 1851 roku funkcjonuje pojęcie Wspólnoty Anglikańskiej (Anglican Communion), określające ogół Kościołów anglikańskich w świecie.

Podstawę doktrynalną anglikanizmu stanowią: 39 Artykułów Wiary z 1562 roku, tzw. Modlitewnik Powszechny (The Book of Common Prayer – pierwsza edycja pochodzi z 1549 roku), deklaracja z Lambeth z 1888 roku. Poszczególne Wspólnoty anglikańskie opierają się na strukturze episkopalnej. Ważnym elementem jednoczącym jest uznawanie przez nie honorowego prymatu arcybiskupa Canterbury⁴.

W XIX wieku dzięki ruchowi anglokatolików w łonie Kościoła anglikańskiego nastąpiło zbliżenie doktrynalne z Kościołem rzymskokatolickim oraz zainicjowane zostały pierwsze nieoficjalne dialogi ekumeniczne. W tym czasie podjęto problematykę możliwości uznania przez Rzym ważności święceń anglikańskich. Brak takiej aprobaty stanowi jedną z podstawowych przeszkód na drodze do pełnej jedności pomiędzy obydwoma Kościołami. Badania przeprowadzone przez agendy Kurii Rzymskiej zakończyły się w 1896 roku wyrokiem o nieważności święceń anglikańskich, co oficjalnie ogłosił papież Leon XIII w bulli Apostolicae curae z 13 września 1896 roku⁵.

Nowe otwarcie dialogu katolicko-anglikańskiego nastąpiło po II Soborze Watykańskim. Wspólna deklaracja papieża Pawła VI i arcybiskupa Canterbury Michaela Ramseya z 24 marca 1966 roku przyczyniła się do powołania komisji przygotowawczej do spraw jedności. Owocem jej pracy był opublikowany w 1968 roku tzw. raport z Malty oraz utworzenie rok później Międzynarodowej Komisji Anglikańsko-Rzymskokatolickiej (Anglican-Roman Catholic International Commission – ARCIC). Raport z Malty określił tematykę prac Komisji ARCIC: autorytet w Kościele, jedność i „niezłomność” Kościoła oraz jego autorytetu nauczania, prymat Piotrowy, nieomylność nauczania papieskiego, definicje mariologiczne.

ARCIC I pracowała w latach 1970-1981 i odbyła łącznie 13 posiedzeń. Owocem tych prac jest opublikowany w 1981 roku Raport końcowy⁶, obejmujący zagadnienia: doktryna eucharystyczna, posługa i święcenia, autorytet w Kościele. W ramach drugiej fazy dialogu – ARCIC II, która toczyła się w latach 1983-2011, odbyło się 35 spotkań. Uzgodnienia objęły zróżnicowany zakres tematyczny: zbawienie i Kościół⁷, Kościół jako komunia, życie w Chrystusie (moralność, komunia i Kościół, autorytet w Kościele), Maryja (łaska i nadzieja w Chrystusie)⁸.

W maju 2011 roku rozpoczął się trzeci etap uzgodnień – ARCIC III. Tym razem członkowie Komisji pochylają się nad tematyką Kościoła jako wspólnoty lokalnej i powszechnej, a także nad kościelnym nauczaniem etycznym i moralnym⁹. Jak na razie jedynym owocem tej fazy dialogu jest Dokument z Erfurtu (2017), traktujący o komunii eklezjalnej na płaszczyźnie lokalnej, regionalnej i uniwersalnej¹⁰.

Problematykę prymatu Biskupa Rzymu możemy odnaleźć w czterech kolejnych deklaracjach poświęconych zagadnieniom autorytetu w Kościele: ARCIC I – Władza w Kościele (1976), Dokument z Windsoru (1981) wraz z dodanymi do deklaracji Wyjaśnieniami (1979-1981); ARCIC II – Dar autorytetu (1999), ARCIC III – Dokument z Erfurtu (2017).

 
Pierwszy etap dialogu – ARCIC I (1970-1981)

Dokument z Wenecji streszcza naukę I i II Soboru Watykańskiego o prymacie Biskupa Rzymu oraz wymienia narosłe przez wieki uprzedzenia, dotyczące nie tyle doktryny prymacjalnej, ile praktyki sprawowania prymatu przez papieży (nr 12)¹¹. Przedstawiając teologiczne podstawy prymatu, stwierdza nawet, że osiągnięto konsensus co do jego podstawowych zasad, przy czym kwestie szczegółowe pozostawiono do dalszego opracowania (nr 24). Pogłębionego studium domagają się następujące tematy: sposób interpretacji biblijnych tekstów Piotrowych, legitymizowanie papiestwa de iure divino, zakres i właściwości władzy jurysdykcyjnej papieża oraz nieomylność jego nauczania (nr 24)¹².

Osiągnięciem tego raportu jest uzgodnienie na temat dwóch wymiarów posługi Biskupa Rzymu – prymacjalności oraz koncyliarności, które są nieodłączne i komplementarne (nr 22). Do obowiązków pierwszego z biskupów (protos, prymas) należy wspomaganie innych biskupów regionu w głoszeniu prawdziwej nauki, umacnianiu świętości życia, jedności braterskiej oraz w wypełnianiu misji Kościoła wobec świata (nr 11). Nie może on jednak bezpośrednio decydować o sprawach innych Kościołów lub zastępować poszczególnych biskupów w ich odpowiedzialności (nr 21)¹³.

W dokumencie wskazuje się, że przyszły zjednoczony Kościół będzie wymagał istnienia nie tylko wspólnoty (communion) pomiędzy biskupami, lecz także posługi prymacjalnej (ministry of primacy), sprawowanej na poziomie uniwersalnym. Jedyną stolicą biskupią, historycznie predestynowaną do pełnienia tej posługi, jest Rzym. Ważny argument za przyznaniem mu prymatu powszechnego stanowi męczeńska śmierć apostołów Piotra i Pawła w tym mieście oraz nieprzerwanie sprawowana funkcja prymacjalna pasterskiej troski o wszystkie Kościoły (nr 23)¹⁴.

Podobnie w Dokumencie z Windsoru podkreśla się konieczność istnienia autorytetu prymatu uniwersalnego jako ośrodka widzialnej jedności Kościoła (nr 33). Argumentacja jest zbieżna z uzasadnieniem podanym w Dokumencie z Wenecji . Pewne novum pojawia się w Wyjaśnieniach, dodanych do powyższych dokumentów. Pada tam inny argument o charakterze doktrynalnym. Otóż jedność wspólnoty chrześcijańskiej powinna wyrażać się również w widzialnej postaci, gdyż taka jest wola Boża. Zachowanie tej jedności wyraża potrzebę istnienia prymatu uniwersalnego (nr 8)¹⁵. Zdaniem P. Kantyki taki zapis uzgodnienia katolicko-anglikańskiego otwiera drogę do uznania przez anglikanów prymatu papieskiego¹⁶.

Dokument z Windsoru w sposób syntetyczny określa naturę prymatu Biskupa Rzymu:

„Prymat nie jest autokratyczną władzą nad Kościołem, lecz służbą w Kościele i Kościołowi, który jest komunią wiary i miłości Kościołów lokalnych” (nr 19)¹⁷.

Dokument uznaje prymat za dar Opatrzności Bożej (nr 13)¹⁸. Nie ma tu więc mowy o boskim ustanowieniu prymatu jako konkretnej struktury Kościoła (de iure divino). Zgodnie z intencją autorów omawianego dokumentu termin ius divinum trzeba odnosić do papiestwa ujmowanego w ramach kolegialności biskupów, realizowanej w komunii całego Kościoła (nr 11)¹⁹.

W Dokumencie z Windsoru podkreśla się, że władza prymacjalna nie ogranicza zwyczajnej i bezpośredniej władzy biskupów, ani nie podważa ich autorytetu Jak w przypadku każdego biskupa, jurysdykcja papieża służy wypełnianiu zadań związanych z jego urzędem. Uniwersalna jurysdykcja Następcy Piotra wspiera biskupów w wypełnianiu ich obowiązku troski o Kościół powszechny (nr 19). W dokumencie tłumaczy się, że władza jurysdykcyjna papieża jest zwyczajna i bezpośrednia jako przynależąca do jego urzędu. Uniwersalność tej władzy wynika z konieczności zapewnienia jedności Kościoła (nr 18, 21)²⁰.

Dokument z Windsoru porusza także problem nieomylności nauczania papieskiego. Obok pojęcia „nieomylność” wprowadzono inne, o szerszym znaczeniu – „niezłomność”, odnosząc je do całego Kościoła, który realizuje obietnicę Chrystusa o zachowaniu go w prawdzie. Omawiany dokument wyraźnie wskazuje, że Kościół w szczególnych sytuacjach ma prawo wydawać ostateczne orzeczenia doktrynalne (nr 24). Dokonuje się to na drodze soborowej (synodalnej), ale takie prawo posiada także papież, gdy działa wraz z kolegium biskupów oraz w imieniu całego Kościoła (nr 28)²¹.

Raport końcowy ARCIC I – owoc 12-letniej pracy komisji mieszanej, złożonej z biskupów i teologów – został poddany, jak wspomniano, wnikliwej analizie Kongregacji Nauki Wiary. Rzymska agenda oceniła, że jest on

„ważnym wydarzeniem ekumenicznym, który stanowi duży krok na drodze do pojednania Wspólnoty anglikańskiej i Kościoła katolickiego, przy czym nie można jeszcze mówić, że doszło do rzeczywiście «istotnego» uzgodnienia w całości studiowanych przez Komisję zagadnień”²².

W oficjalnym dokumencie Kongregacji Uwagi o Raporcie końcowym „ARCIC I” została zawarta ogólna ocena analizowanych uzgodnień, przedstawiono trudności na poziomie sformułowań doktrynalnych, zasygnalizowano zagadnienia do uwzględnienia w dalszych pracach Komisji, a także przedłożono uwagi końcowe. Wskazano na występujące w tekście porozumienia dwuznaczności, które mogą prowadzić do rozbieżnych interpretacji²³.

Z katolickiego punktu widzenia w Raporcie końcowym „ARCIC I” znalazły się pewne nieścisłe sformułowania istotnych zagadnień doktrynalnych, należących do depozytu wiary, które odnoszą się wprost do tematyki prymatu Biskupa Rzymu. W omawianym uzgodnieniu, interpretując teksty Piotrowe Nowego Testamentu (J 1,42; 21,15; Mt 16,16), nie przedstawia się w sposób adekwatny roli Piotra w Kościele, tak jak czyni to deklaracja dogmatyczna I Soboru Watykańskiego, zawarta w Konstytucji o Kościele Chrystusowym Pastor aeternus(z 18 lipca 1870 roku):

„Nauczamy zatem i wyjaśniamy, zgodnie ze świadectwami Ewangelii, że Chrystus Pan bezpośrednio i wprost przyrzekł oraz udzielił św. Piotrowi Apostołowi prymatu jurysdykcji nad całym Kościołem Bożym”²⁴.

W uwagach przedstawionych przez Kongregację mówi się o nieuwzględnieniu w dokumentach ARCIC I wszystkich aspektów, które wynikają z ustanowienia prymatu przez Jezusa Chrystusa (de iure divino), a także jego natury (pełna i bezpośrednia władza jurysdykcyjna nad całym Kościołem powszechnym). Urząd prymacjalny jest ściśle związany z naturą Kościoła, należy do jego wewnętrznej struktury. Władza jurysdykcyjna nad wszystkimi Kościołami partykularnymi nie pojawiła się na drodze historycznej ewolucji czy jako ludzkie uzupełnienie tego urzędu, jak sugerują dokumenty Raportu końcowego „ARCIC I”. Owszem, może ona przybierać różne formy w dziejach, ale nie może jej zabraknąć, ponieważ przynależy ona do niego, jest wewnętrzna dla tego urzędu²⁵.

Wobec wysuniętych zastrzeżeń Kongregacja Nauki Wiary stwierdza, że omawiane uzgodnienia, choć są ważnym krokiem na drodze dialogu ekumenicznego, dającym nadzieję na owocne przyszłe prace biskupów i teologów, to jednak nie stanowią wyraźnego i istotnego porozumienia co do niektórych podstawowych punktów wiary katolickiej. W kwestii prymatu Biskupa Rzymu stwierdza się, że doktryna katolicka jest akceptowana przez Wspólnoty anglikańskie jedynie częściowo, a niektóre stwierdzenia, opisujące relację pomiędzy prymatem i strukturą Kościoła, są sprzeczne z doktryną katolicką. Dlatego konieczne jest kontynuowanie dialogu teologicznego, służącego przywróceniu pełnej jedności eklezjalnej pomiędzy dwoma Wspólnotami²⁶.

Joseph Ratzinger stwierdził, że najsłabszy punkt deklaracji ARCIC I stanowi brak jasnego określenia struktury kościelnego autorytetu w obydwu Wspólnotach. Aby naświetlić tematykę autorytetu w Kościele, stawiając sobie przy tym zadanie dążenia do jedności, należy najpierw – zdaniem niemieckiego teologa i późniejszego papieża – zająć się rzeczywistym kształtem autorytetu w Kościele rzymskokatolickim i Wspólnocie anglikańskiej. Niejasne sformułowania doprowadziły do licznych nieporozumień w środowisku teologów oraz w kościelnych organach urzędowych. Tym bardziej ważna jest ocena dotychczasowych uzgodnień, przyjętych przez komisję mieszaną, dokonana przez Kongregację Nauki Wiary, a także decyzja papieża Jana Pawła II oraz arcybiskupa Canterbury Roberta Runcie z 1982 roku o kontynuowaniu dialogu w drugiej odsłonie²⁷.

Drugi etap dialogu – ARCIC II (1983-2011)

Druga faza dialogu katolicko-anglikańskiego rozwija kwestie, które znalazły się w uzgodnieniach z Wenecji i z Windsoru, a zostały tam jedynie zarysowane, oraz podaje konkretne propozycje wspólnego działania na obecnym etapie przed zjednoczeniem Kościołów²⁸.

Dokument komisji wspólnej – Dar autorytetu²⁹ – stanowi więc swego rodzaju podsumowanie dotychczasowych prac teologów i biskupów. We Wprowadzeniu do dokumentu czytamy, że komisja uznaje dostrzegalny postęp w uzgodnieniach, który wyraża się w zbieżnych stanowiskach m.in. na interesujący nas temat prymatu Biskupa Rzymu.

Wymieniono następujące uzgodnienia:

„Uznanie komplementarności prymacjalności i koncyliarności jako elementów episkopewewnątrz Kościoła; potrzebę prymatu uniwersalnego, sprawowanego przez Biskupa Rzymu, jako gwarancja zachowania jedności w obrębie zjednoczonego Kościoła; potrzebę, aby sprawujący prymat uniwersalny spełniał swe posługiwanie w kolegialnej jedności z innymi biskupami; rozumienie prymatu uniwersalnego i koncyliarności jako komplementarnych, a nie zajmujących miejsce sprawowaniaepiskopew Kościołach lokalnych” (nr 1).

Część omawianego dokumentu, traktująca o prymacie, nosi tytuły: Prymat: sprawowanie autorytetu w kolegialności i koncyliarności, a także: Prymat uniwersalny: dar, który ma być wspólnie dzielony.

W raporcie Dar autorytetu podkreśla się, że prymat Następcy Piotra powinien być sprawowany kolegialnie, w kontekście synodalności, jako integralna część episkope spełnianego dla dobra powszechnej wspólnoty Kościoła. Ma on charakter wspomagający cały episkopat dla wspierania jedności Kościołów lokalnych (nr 46-48). Obejmuje on „posługę na rzecz rozpoznawania prawdy” i jej deklarowania poprzez uroczyste definicje. Dokonuje się to zawsze „wewnątrz Kolegium tych, którzy sprawują episkope, a nie poza Kolegium”. Ponadto uznaje się, że „recepcja prymatu Biskupa Rzymu pociąga za sobą uznanie tej szczególnej posługi sprawującego prymat” (nr 47).

Prymat uniwersalny należy odczytywać jako dar tak dla katolików, jak i anglikanów. Jest on posługiwaniemservus servorum Dei, spełnianym w kolegialności i synodalności:

„Prymat, jaki rozpatrujemy, pomoże w utrzymaniu uprawnionej różnorodności tradycji, w zabezpieczeniu ich i umocnieniu w wierności Ewangelii. Wspomoże to Kościoły w ich misji. Taki rodzaj prymatu wesprze Kościół już na ziemi, aby był autentyczną, powszechną [catholic] koinonią, w której jedność nie ogranicza różnorodności, a różnorodność nie zagraża jedności, lecz ją podkreśla” (nr 60)³⁰.

Zdaniem Kantyki wypowiedzi, które zostały zawarte w dokumencie Dar autorytetu, sugerują, że ARCIC II „uznaje prymat uniwersalny za należący do esseKościoła, nie zaś tylko do jego bene esse. To stwierdzenie, w połączeniu z wypowiedzią o «rzeczywistości chcianej przez Boga», wydaje się inną formą przyznania, że prymat uniwersalny pochodzi z ustanowienia Bożego, de institutione divina. Również zapisy uzgodnienia odnośnie do nieomylności nauczania papieskiego dają podstawę do stwierdzenia zgodności z nauką katolicką”³¹.

Trzeci etap dialogu – ARCIC III (2011-)

Trzecia faza dialogu katolicko-anglikańskiego przyniosła ważne treści zawarte w Dokumencie z Erfurtu (2017), który został zatytułowany: Podążać razem drogą: uczyć się bycia Kościołem – lokalnym, regionalnym, uniwersalnym. Uzgodnienie podejmuje zagadnienia sformułowane w zakończeniu dokumentu Dar autorytetu, które zdaniem jego autorów powinny zostać bliżej wyjaśnione w przyszłych pracach komisji wspólnej ARCIC. Znajduje się tam także postulat omówienia tematyki prymatu Biskupa Rzymu w jego funkcji służby na rzecz komunii eklezjalnej (nr 57)³².

Zdaniem katolickiego teologa Ormonda Rusha osobliwością dokumentu ARCIC III jest przyjęcie nowej metodologii we wzajemnych uzgodnieniach. Opiera się ona na powszechnie akceptowanej eklezjologii communio oraz na zasadach otwartego ekumenizmu (ekumenizmu receptywnego), który nie pragnie udowodnić, kto ma rację, lecz podkreśla możliwość wzajemnego ubogacenia się w procesie dialogu teologicznego poprzez uznanie wartości obecnych w innych tradycjach. Chodzi o postawę otwartości i uczenia się od siebie nawzajem.

Takie podejście znalazło odbicie w układzie typograficznym tekstu, w którym oddzielnie przedstawiono badania nad wspólnym dziedzictwem katolicko-anglikańskim, w równoległych kolumnach zaprezentowano podobne, ale różne sposoby służby komunii we Wspólnotach anglikańskich i Kościele rzymskokatolickim (wiara i praktyka), a w sekwencyjnie ułożonych akapitach zasugerowano możliwość wzajemnego ubogacenia się poszczególnymi elementami tradycji obu Wspólnot. Należy przy tym zauważyć, że omawiany dokument w części rzymskokatolickiej czerpie głównie z nauczania II Soboru Watykańskiego oraz nowych impulsów ekumenicznych, wysuniętych przez papieża Franciszka, czego przykład stanowi akcentowanie drogi synodalnej³³.

Zasadniczo Dokument z Erfurtu nie zawiera nowych uzgodnień, dotyczących problematyki prymacjalnej. W dużej mierze odwołuje się do treści przyjętych w deklaracji ARCIC II Dar autorytetu oraz traktuje je jako fundament dialogu (nr 133). W podrozdziale na temat rozwoju Kościoła w czasach poapostolskich mowa jest o prymacie Następcy Piotra w kontekście utrzymania jedności i wierności korzeniom apostolskim. Stolicy Rzymskiej przynależy odpowiedzialność prawna za Kościoły lokalne na płaszczyźnie uniwersalnej. Powszechne ministerium Biskupa Rzymu wywodzi się z posługi apostolskiej Piotra i Pawła oraz ich męczeńskiej śmierci w Wiecznym Mieście. Znaczenie Biskupa Rzymu pośród innych biskupów należy rozumieć poprzez analogię roli Piotra w Kolegium Dwunastu. Jest on jego rzecznikiem, reprezentantem oraz głównym świadkiem zmartwychwstania. Prymat ten, interpretowany jako wola Chrystusa, nadal posiada znaczenie dla Kościoła (nr 42).

W nawiązaniu do zasad i warunków istnienia komunii kościelnej autorzy Dokumentu z Erfurtu za uważają znaczącą różnicę pomiędzy dialogującymi Wspólnotami. W nauczaniu katolickim podkreśla się, że komunia pomiędzy Kościołami lokalnymi jest możliwa tylko wtedy, gdy biskupi tych Kościołów są w pełnej jedności z Biskupem Rzymu (nr 63). We Wspólnocie anglikańskiej podobne odniesienia można zaobserwować w relacji do arcybiskupstwa w Canterbury. Należy przy tym podkreślić, że w tradycji rzymskokatolickiej decyzje odnośnie do komunii eklezjalnej są podejmowane na płaszczyźnie uniwersalnej (Biskup Rzymu), a w tradycji anglikańskiej na poziomie krajowym lub prowincjonalnym (nr 65-66).

Katolicy i anglikanie, na podstawie lektury tekstów Nowego Testamentu oraz praktyki Kościoła poapostolskiego, zgadzają się, że prymat Biskupa Rzymu obok zasady synodalności jest skutecznym narzędziem budowania jedności eklezjalnej. Prymacjalność i synodalność są trwałymi oraz koniecznymi strukturami Kościoła. Stanowią dary Boga dla jego jedności i misji (nr 72). Niemniej jednak w omawianym dokumencie mówi się o ich znaczeniu funkcjonalnym, zależnym od sytuacji i potrzeb wspólnoty („z woli Pana, a nie z Jego – boskiego – ustanowienia”).

Przedstawione w Dokumencie z Erfurtu wyzwania dla budowania komunii kościelnej odnoszą się pośrednio do omawianego zagadnienia prymatu Biskupa Rzymu. W ramach nowej otwartości na działanie Ducha Świętego w Kościele rzymskokatolickim i możliwości uczenia się od Wspólnoty anglikańskiej jej drogi ku jedności, postuluje się docenienie w katolicyzmie różnorodności jako zasady jedności, a ponadto decentralizację struktur nauczania i zarządzania w Kościele (nr 143), jak również przyznanie większego znaczenia oraz władzy regionalnym strukturom eklezjalnym, np. Konferencjom Episkopatów (nr 148). Autorzy uzgodnienia powołują się przy tym na nauczanie Jana Pawła II oraz Franciszka, którzy usilnie zachęcają do znalezienia nowego sposobu wykonywania posługi Biskupa Rzymu, adekwatnego do sytuacji dziejowej, naznaczonej dialogiem ekumenicznym i niecierpiącym zwłoki dążeniem do zjednoczenia wspólnot chrześcijańskich (nr 143, 145).

W omawianym raporcie możliwość zbliżenia doktrynalnego, także w tematyce prymacjalnej, pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim i Wspólnotami anglikańskimi dostrzega się w dowartościowaniu przez papieża Franciszka zasady synodalnej, rozumianej jako wyraz kolegialnej odpowiedzialności za Kościół, a także podkreślaniu, że synodalność jest konstytutywnym elementem Kościoła³⁴.

Biorąc pod uwagę oficjalne wypowiedzi papieża, jest to stanowisko w pełni uprawnione. Obecny Następca św. Piotra zachęca do wkroczenia na drogę synodalną, która polega na wzajemnym słuchaniu i uczeniu się:

„Właśnie droga synodalności jest drogą, której Bóg oczekuje od Kościoła trzeciego tysiąclecia. To, czego domaga się od nas Pan, w pewnym sensie jest już w całości zawarte w słowie «synod». Podążanie razem – wierni, pasterze, Biskup Rzymu – to idea łatwa do wyrażenia słowami, ale nie jest takie proste realizowanie tego w praktyce. […] Kościół synodalny to Kościół, który słucha, ze świadomością, że słuchać «to coś więcej niż słyszeć». Jest to wzajemne słuchanie, przez które każdy może się czegoś nauczyć. Lud wierny, kolegium biskupów, Biskup Rzymu: jeden wysłuchuje innych; a wszyscy wsłuchują się w Ducha Świętego, «Ducha Prawdy» (J 14,17), aby poznać to, co On «mówi […] do Kościołów» (Ap 2,7)”³⁵.

Świadomy trudności w przyjęciu katolickiej nauki o prymacie Biskupa Rzymu na płaszczyźnie dialogów międzywyznaniowych, Franciszek dodaje:

„Zobowiązanie do budowania Kościoła synodalnego – jest to misja, do której wszyscy jesteśmy powołani, każdy w roli, jaką Pan mu powierza – jest brzemienne w skutki ekumeniczne. Z tego względu, przemawiając do delegacji Patriarchatu Konstantynopola, potwierdziłem niedawno przekonanie, że «uważne przeanalizowanie tego, jak wyrażają się w życiu Kościoła zasada synodalności i służba tego, który przewodzi, przyczyni się w znaczący sposób do postępu w relacjach między naszymi Kościołami». Jestem przekonany, że w Kościele synodalnym również sprawowanie prymatu Piotrowego będzie mogło zyskać więcej światła. Papież nie stoi sam ponad Kościołem; ale jest w nim jako ochrzczony pośród ochrzczonych i w łonie kolegium biskupiego jako biskup pośród biskupów, powołany zarazem – jako następca apostoła Piotra – do kierowania Kościołem rzymskim, który przewodzi w miłości wszystkim Kościołom”³⁶.

Zakończenie 

Minęło już pół wieku od zainicjowania i podjęcia oficjalnego dialogu teologicznego pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a Wspólnotą anglikańską na forum światowym. Prace Międzynarodowej Komisji Anglikańsko-Rzymskokatolickiej (ARCIC) przyniosły wymierne owoce. W podejmowanej problematyce prymatu Biskupa Rzymu osiągnięto znaczący stopień zbliżenia doktrynalnego. Nie oznacza to jednak pełnego uznania przez stronę anglikańską katolickiego rozumienia urzędu prymacjalnego w Kościele.

Różnice dotyczą interpretacji nowotestamentalnych tekstów prymacjalnych, pochodzenia prymatu Następcy Piotra, jego natury i funkcji w Kościele powszechnym. O ile obie strony dostrzegają w instytucji prymatu konieczną posługę dla komunii eklezjalnej, o tyle nie ma zgody co do jej pochodzenia (z ustanowienia Bożego – de iure divino - czy też jako zgodny z wolą Bożą wynik rozwoju doktryny pod wpływem potrzeby chwili). Odmienności rysują się także w rozumieniu charakteru funkcji prymacjalnej (prymat jurysdykcyjny nad Kościołem powszechnym czy też prymat honorowy w Kościele uniwersalnym). Wspólnota anglikańska za zasadniczą strukturę na rzecz jedności eklezjalnej uważa koncyliarność oraz zasadę synodalności. Kościół rzymskokatolicki stwierdza, że prymat Biskupa Rzymu jest „darem Chrystusa dla Kościoła jako niezbędna posługa na rzecz jedności, a także swoistym zabezpieczeniem wolności biskupów i Kościołów partykularnych przed ingerencjami władzy politycznej”³⁷. Od czasu II Soboru Watykańskiego dowartościowuje on kolegialność i synodalność. Utrzymuje, że zasady prymacjalności i synodalności należą do konstytutywnych elementów Kościoła. Stanowią o jego najgłębszej naturze i tożsamości. Wszystkie struktury instytucjonalne Kościoła są z nimi związane oraz w pewnym sensie im służą³⁸. Uwypuklana przez papieża Franciszka zasada synodalności Kościoła otwiera nowe nadzieje ekumeniczne. Może także stać się impulsem do ożywienia oraz pogłębienia dialogu teologicznego pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a Wspólnotą anglikańską w obszarze problematyki prymatu Biskupa Rzymu.

Warto pamiętać, że pojęcie „synod” pochodzi z języka greckiego i oznacza tyle, co „iść razem”, „kroczyć razem tą samą drogą”. Wspólnota drogi nie oznacza stawiania identycznych kroków czy też poruszania się w tym samym rytmie. „Iść razem” to więcej niż spotkać się lub zaangażować w to samo dzieło, to przede wszystkim przyjąć postawę otwartości i uczenia się od siebie nawzajem, kroczyć z innymi – wszyscy jako uczniowie – na spotkanie Ducha Świętego, który sprawia jedność. On nieustannie wzywa każdego chrześcijanina do podjęcia wyzwań, które niosą nowe czasy³⁹. Dialog ekumeniczny wymaga pokory i odwagi.

---

1 Wspólna Deklaracja Papieża Franciszka i Arcybiskupa Canterbury Justina Welby’ego (Rzym, 5.10.2016), „L’Osservatore Romano”, wyd. pol., nr 11, 2016, s. 41-42. Pierwszą deklarację podpisali 24 marca 1966 roku papież Paweł VI i abp Michael Ramsey, drugą – 29 kwietnia 1977 roku papież Paweł VI z abpem Donaldem Cogganem, kolejne dwie podpisali papież Jan Paweł II i abp Robert Runcie – 29 maja 1982 roku oraz 2 października 1989 roku, piątą podpisał Jan Paweł II z abpem George’m Leonardem Careyem 5 grudnia 1996 roku, szóstą – 23 listopada 2006 roku Benedykt XVI i abp Rowan Williams.

2 Zob. P. Jaskóła, Wspólnota Anglikańska, [w:] W. Hryniewicz i in. (red.), Ku chrześcijaństwu jutra. Wprowadzenie do ekumenizmu, Lublin 1996, s. 178-186.

3 Zob. M. Dudley, Waiting on the Common Mind: Authority in Anglicanism, „One in Christ”, nr 20, 1984, s. 62-77.

4 Zob. K. Karski, Symbolika. Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich, Warszawa 1994, s. 109-114; S.C. Napiórkowski, Wprowadzenie w problematykę dialogu anglikańsko-rzymskokatolickiego, „Roczniki Teologiczne”, z. 7, 1994, s. 121-123; J. Radkiewicz, Obraz papieża w dialogu anglikańsko-katolickim, „Nurt SVD”, nr 1, 2015, s. 157-161; P. Jaskóła, Podstawy ekumenizmu, Opole 2010, s. 126-129.

5 Zob. P. Kantyka, „Nieważne i niebyłe”. Problem uznania przez Rzym ważności święceń anglikańskich, [w:] P. Rabczyński (red.), Sukcesja i urząd biskupa. Perspektywa polskokatolicka i rzymskokatolicka, Olsztyn 2018, s. 79-87.

6 Zob. www.christianunity.va/content/unitacristiani/en/dialoghi/sezione-occidentale/comunione-anglicana/dialo-go/arcic-i/testo-in-inglese.html [dostęp: 30.10.2019].

7 Dokument ARCIC II Zbawienie i Kościół doczekał się oficjalnej oceny Kongregacji Nauki Wiary. Zob. Kongregacja Nauki Wiary, Uwagi i komentarze do dokumentu „ARCIC II” Zbawienie i Kościół. The Following Observations, [w:] W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966-1994, tłum. i oprac. Z. Zimowski, J. Królikowski, Tarnów 1995, s. 325-332.

8 Zob. www.christianunity.va/content/unitacristiani/en/dialoghi/sezione-occidentale/comunione-anglicana/dialo-go/arcic-ii.html [dostęp: 30.10.2019]. Zob. także A. Denaux i in. (red.), Looking Towards a Church Fully Reconciled. The Final Report of the Anglican-Roman Catholic International Commission 1983-2005 (ARCIC II), London 2016.

9 Zob. A. Denaux, Dialog anglikańsko-rzymskokatolicki i jego recepcja, [w:] P. Kantyka i in. (red.), O ekumenizmie w Roku Wiary. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 30-lecia Instytutu Ekumenicznego KUL, Lublin 2013, s. 163-175.

10 Zob. www.christianunity.va/content/unitacristiani/en/dialoghi/sezione-occidentale/comunione-anglicana/dia-logo/arcic-iii/arcic-iii-documents.html [dostęp: 30.10.2019].

11 Zob. J. Radkiewicz, Obraz papieża..., art. cyt., s. 178.

12 Zob. P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog katolicko-anglikański na forum światowym, Lublin 2004, s. 83.

13 Zob. tamże, s. 71-73.

14 Zob. J. Radkiewicz, Obraz papieża..., art. cyt., s. 174, 179; P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog..., dz. cyt., s. 73-75; R. Małecki, Prymat papieski we współczesnych dyskusjach ekumenicznych, „Studia Włocławskie”, nr 9, 2006, s. 126-127.

15 Zob. J. Radkiewicz, Obraz papieża..., art. cyt., s. 180.

16 P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog..., dz. cyt., s. 74-75.

17 Cytat [za:] tamże, s. 72.

18 Zob. J. Radkiewicz, Obraz papieża..., art. cyt., s. 179.

19 Zob. P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog..., dz. cyt., s. 84-88.

20 Zob. tamże, s. 89-97.

21 Zob. tamże, s. 97-109.

22 Kongregacja Nauki Wiary, List do biskupa Alana C. Clarka „After Twelve Years”, [w:] W trosce o pełnię wiary. Dokumenty…, dz. cyt., s. 179.

23 Kongregacja Nauki Wiary, Uwagi o Raporcie końcowym „ARCIC I”. The Co-Chairmen, [w:] tamże, s. 181-183.

24 Sobór Watykański I, Pierwsza konstytucja dogmatyczna o Kościele Chrystusowym „Pastor aeternus”, [w:] Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst łaciński i polski, t. 4, Lateran V, Trydent, Watykan I, układ i oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2005, nr 5. Konstytucja Lumen gentium podtrzymuje to nauczanie, rozszerzając je o relację Biskupa Rzymu do Kolegium Biskupów. Zob. Sobór Watykański II, Konstytucja „Lumen gentium”, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 19863, nr 22; H. Waldenfels, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele – dzisiaj, tłum. A. Paciorek, Katowice 1992, s. 381-384.

25 Kongregacja Nauki Wiary, Uwagi o Raporcie końcowym „ARCIC I”…, art. cyt., s. 186-187.

26 Tamże, s. 190. Zob. także A. Denaux, Dialog anglikańsko-rzymskokatolicki i jego recepcja, art. cyt., s. 166-168.

27 Zob. J. Ratzinger, Opera omnia, t. VIII/2: Kościół – znak wśród narodów. Pisma eklezjologiczne i ekumeniczne, Lublin 2013, s. 914-937.

28 Przykładem może być propozycja udziału biskupów z jednej Wspólnoty w zgromadzeniach międzynarodowych biskupów drugiej Wspólnoty, a także udział biskupów anglikańskich w rzymskich wizytach ad limina. Zob. Dar autorytetu. Autorytet w Kościele III. Uzgodniona Deklaracja Międzynarodowej Komisji Anglikańsko-Rzymskokatolickiej ARCIC, [w:] P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog..., nr 59.

29 Korzystam z tłumaczenia dokumentu [w:] P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog..., dz. cyt., s. 161-190.

30 Zob. P. Kantyka, Autorytet w Kościele. Dialog..., dz. cyt., s. 118-126.

31 Tamże, s. 118.

32 Zob. A. Denaux, Dialog anglikańsko-rzymskokatolicki i jego recepcja, art. cyt., s. 174-175.

33 Zob. O. Rush, A Roman Catholic Commentary on Walking Together on the Way: Learning to Be the Church – Local, Regional, Universal of the Anglican-Roman Catholic International Commission, [w:] O. Rush, J. Hawkey, Walking Together on the Way: Anglican and Catholic Official Commentaries on the ARCIC Agreed Statement, London 2018, s. 5-13.

34 Zob. tamże, s. 11-13.

35 Franciszek, Przemówienie podczas uroczystości upamiętniającej 50. rocznicę ustanowienia Synodu Biskupów. „Synodalność” konstytutywnym wymiarem Kościoła (17.10.2015), „L’Osservatore Romano”, wyd. pol., nr 11, 2015, s. 5.

36 Tamże, s. 6.

37 Kongregacja Nauki Wiary, Prymat Następcy Piotra w tajemnicy Kościoła, [w:] Z. Zimowski, J. Królikowski (tłum. i oprac.), W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1995-2000, Tarnów 2002, nr 2.

38 Zob. J. Rigal, L’Église en chantier, Paris 1995, s. 213; B. Sesboüé, Le magistère à l’épreuve, Paris 2001, s. 253-254; Z.J. Kijas, Synod, [w:] M. Rusecki i in. (red.), Leksykon teologii fundamentalnej, Lublin-Kraków 2002, s. 1165-1167.

39 Zob. J. Rigal, L’Église en chantier, dz. cyt., s. 212.

Paweł Rabczyński - Kapłan Archidiecezji Warmińskiej; doktor habilitowany nauk teologicznych; adiunkt w Katedrze Teologii Fundamentalnej,Dogmatycznej i Moralnej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; zainteresowania naukowe: chrystologia, eklezjologia, ekumenizm, teologia powołania.