Czytelnia

O świecie w kontekście misji

Katecheza Kościoła katolickiego o chrzcie w perspektywie dialogu ekumenicznego

Autor: Jarosław Czerkawski

Tekst pochodzi z artykułu Jarosława Czerkawskiego pt. "Katecheza Kościoła katolickiego o chrzcie w perspektywie dialogu ekumenicznego", NURT SVD 2(2020) s. 152-168.
Nieznaczne skróty, adjustacje i formatowanie tekstu zostały dostosowane do internetowej wersji tego artykułu.
Oryginalny tekst artykułu: www.nurtsvd.pl

 

Historia chrześcijaństwa od początku naznaczona została podziałami. Rozłam pojawił się już po dokonanym przez Chrystusa wyborze Apostołów. Najbliższe grono uczniów Jezusa często prowadziło między sobą spory. Dlatego też w swojej mowie pożegnalnej, zapisanej w Ewangelii według św. Jana, Jezus prosi o jedność dla uczniów (J 17).

Kiedy prześledzimy karty Nowego Testamentu, zauważymy, że jest tam wiele fragmentów, które opisują spory między uczniami Jezusa (Ga 2,11n). Podział chrześcijaństwa nie jest zatem problemem niedawnego czasu. Jawi się od początku istnienia Kościoła. Drastyczny moment tego podziału nastąpił w chwili zerwania więzi między Kościołem wschodnim a zachodnim (Perzyński, 2015, s. 148). Kolejny rozłam stanowiło wystąpienie Marcina Lutra oraz podział, który dokonał się w Kościele zachodnim.

Fot. Maciej Malicki SVDOd dłuższego czasu Kościoły chrześcijańskie szukają płaszczyzny porozumienia. Pomimo różnic doktrynalnych podjęto próbę dialogu, który nazwano ekumenizmem. Dialog ekumeniczny jest bardzo istotny nie tylko dla chrześcijaństwa, ale dla całego świata. Oto największa grupa religijna szuka porozumienia, prowadząc intensywne rozmowy religijne.

Ekumenizm pozwala wszystkim stronom na braterskie spojrzenie na siebie. Ale trzeba też zaznaczyć, że „ekumenizm nie jest celem samym w sobie. Ruch ekumeniczny i wszelkie jego osiągnięcia – w tym opracowywane dokumenty uzgodnień teologicznych – mają służyć rzeczywistemu pojednaniu chrześcijan w jednej wierze” (Składanowski, 2012, s. 144). Cały więc wysiłek powinien zmierzać w kierunku rzeczywistego pojednania.

1. Dialog jako podstawa ekumenizmu

Ekumenizm istnieje dzięki wierze oraz dialogowi. Zbliżenie między Kościołami nastąpiło dzięki pragnieniu pojednania i zjednoczenia. Pomimo głębokich zranień Kościoły chrześcijańskie szukają dialogu poprzez wspólną wiarę w Jezusa Chrystusa (Hryniewicz, 2013, s. 51-52). Prowadzony dialog ma doprowadzić, jeśli to możliwe, do ustalenia wspólnej interpretacji podstawowych prawd wiary. „Dialog jest procesem uczenia się od siebie nawzajem, wymiany darów, pogłębiania sposobu myślenia i dostrzegania nowych możliwości przeżywania niepojętego misterium Boga” (Hryniewicz, 2013, s. 52).

Dekret Soboru Watykańskiego II na pierwszy plan wysuwa „wysiłki zmierzające do usunięcia słów, opinii i czyn w, które w świetle sprawiedliwości i prawdy nie odpowiadały rzeczywistemu stanowi braci odłączonych, a stąd utrudniały wzajemne stosunki z nimi” (Sobór Watykański II, 2002, nr 4).

Jan Paweł II w encyklice Ut unum sint podkreślił: „Jednym z podstawowych elementów dialogu ekumenicznego jest próba wprowadzenia chrześcijańskich Wspólnot w tę całkowicie wewnętrzną duchową przestrzeń, w której Chrystus w mocy Ducha Świętego skłania je wszystkie, bez żadnych wyjątków, do przyjrzenia się samym sobie przed obliczem Ojca i do zastanowienia się, czy były wierne Jego zamysłowi wobec Kościoła” (Jan Paweł II, 2005, s. 686).

Dialog stanowi podstawowy element wiary. Dialogiczna postawa wynika z natury człowieka. Dla chrześcijanina dialog jest drogą samospełnienia i dojrzewania zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i wspólnotowym. Teoretyczne zasady dialogu łatwo ustalać, natomiast trudniejszą rzeczą jest jego realizacja. Należy pokonywać uprzedzenia i niepewności na drodze dialogu. Ekumenizm jawi się jako droga dialogu i stanowi błogosławieństwo dla Kościołów, które – mimo ran, uprzedzeń oraz problem w z przeszłości – szukają porozumienia. Dialog doktrynalny jest bardzo ważny, ale winien zostać zakorzeniony w dialogu codzienności życia. To, co zostało ustalone na poziomie teologicznym, należy wdrażać w życie, by nie poszło w zapomnienie (Hryniewicz, 2013, s. 58).

2. Odpowiedzialność Kościołów za zbawienie

W czasie Europejskiego Spotkania Ekumenicznego w 2001 roku przyjęto dokument zwany Kartą ekumeniczną, w którym czytamy:

„Zgodnie z Ewangelią Jezusa Chrystusa, poświadczoną w Piśmie Świętym i wyrażoną w Ekumenicznym Nicejsko-Konstantynopolitańskim Wyznaniu Wiary (381 r.), wierzymy w Trójjedynego Boga: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Ponieważ w tym Credo wyznajemy wiarę  w jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół, przeto nasze podstawowe ekumeniczne zadanie polega na tym, aby tej jedności, która jest zawsze darem Bożym, nadać wyraz widzialny” (Karta Ekumeniczna, 2020).

Widzialnym znakiem jedności bez wątpienia będzie wspólna odpowiedzialność za zbawienie. W dialogu ekumenicznym potrzebna jest teologia rodząca się z wiary w Trójcę Świętą, ze świadectwa oraz doświadczenia Boga. Teologia ma być misterium spotkania z Bogiem. Jedynie taka teologia stanowi kryterium prawdziwej wiary i jawi się jako dar dla podzielonego chrześcijaństwa (Abel, 2013, s. 144).

Chrześcijanie, którzy prowadzą ze sobą dialog, mają możliwość dyskusji nad głównymi założenia swojej doktryny, mogą ją uzasadnić oraz wyjaśnić wątpliwości. Dialog teologiczny pomaga przełamać stereotypy w myśleniu o innych wyzwaniach chrześcijańskich, dostrzec przede wszystkim ich bogactwo, a także ułatwia zrozumienie wartości oraz uszanowanie różnic w wierze i kościelnych tradycjach. Warunkiem prowadzenia dialogu teologicznego jest doskonała znajomość własnej doktryny, a także wierność tradycji własnego wyznania. Dialog teologiczny „wyznacza teologii misję uniwersalistyczną, skierowaną do chrześcijan, którym prawdy wiary należy przekazać w sposób dla nich zrozumiały tak, by mówienie o tym samym nie prowadziło do różnych, czasem sprzecznych wniosków i nieporozumień, jak to bywało w przeszłości. Różne teologie, uprawiane w ramach własnych wyznań chrześcijańskich, nie stoją wobec siebie na stanowisku konfrontacji, lecz mogą przyczynić się do poznania tych aspektów prawdy, które nie są widoczne na własnej drodze teologicznych poszukiwań” (Gałkowski, 2008, s. 42).

Istotnym warunkiem w prowadzeniu tego dialogu jest także szacunek dla drugiej strony oraz zrozumienie różnic i odmienności, jakie mogą pojawiać się w teologii (Krzyszowski, 2007, s. 39). Jan Paweł II, człowiek dialogu, wyjaśnia, że celem dialogu prowadzonego na gruncie teologii jest nie tylko działanie na rzecz przywrócenia pełnej wspólnoty między Kościołami siostrzanymi, jakimi są Kościoły katolicki i prawosławny, ale także pokazanie, iż dialog prowadzony między prawosławiem a Kościołem katolickim może wnieść znaczący wkład w dialog w świecie chrześcijańskim (Jan Paweł II i Dimitrios I, 1979, s. 1603-1604).

Treści teologiczne prezentowane przez różne Kościoły chrześcijańskie wymagają intensywnego dialogu. Tego dialogu nie można traktować w kategoriach politycznych, w których liczą się zdolność negocjacji i znajdowania kompromisów. Dialog w rozumieniu ekumenicznym ma wymiar teologicznego punktu odniesienia – dąży się do wspólnego wyznania wiary oraz teologicznego uzgodnienia w sprawach spornych, odnoszących się do rozumienia treści wiary (Kopiec, 2017, s. 270).

Należy zaznaczyć, że dialog teologiczny przyczynił się radykalnie do zmiany sytuacji między Kościołami chrześcijańskimi. Zmiana ta nastąpiła w sposobie zarówno prowadzenia dialogu, jak również wzajemnego podejścia Kościołów do siebie. Zmieniło i zmienia się także wyobrażenie, jakie poszczególne Kościoły mają o sobie. Reorientacja tego wyobrażenia przyczynia się także do oczyszczenia pamięci historycznej i prowadzi do właściwego rozumienia prawd wiary obecnych w treściach teologicznych (Garrapucho, 2007, s. 78).

Poszukiwanie prawdy poprzez oczyszczanie pamięci historycznej prowadzi do odkrycia wspólnych, głębszych dążeń, a także wspólnego dziedzictwa teologicznego. Warto zatem zacytować słowa Benedykta XVI, który stwierdza:

„Prawda nie jest bynajmniej zagrożeniem dla tolerancji wobec różnic czy pluralizmu kulturowego, lecz umożliwia osiągnięcie porozumienia i sprawia, że debata […] przebiega w sposób racjonalny, szczery i odpowiedzialny, a także otwiera drogę do pokoju. Umocnienie woli posłuszeństwa prawdzie rzeczywiście powoduje, że przyjmujemy szerszą koncepcję rozumu i zakresu jego stosowania, a także umożliwia autentyczny dialog między kulturami i religiami, tak pilnie dzisiaj potrzebny” (Benedykt XVI, 2009, s. 26).

Rozwijająca się dyskusja nad rozumieniem eklezjologii w teologii katolickiej doczekała się wielorakich klasyfikacji. Czesław Bartnik wyróżnia eklezjologię: instytucjonalistyczną, teandryczną, historiozbawczą, sakramentalną, wspólnotowościową (Communio), słowa lub kerygmatyczną, charyzmatyczną, eucharystyczną bądź liturgiczną, agapetologiczną, maryjną, historyczną, personalistyczną (Bartnik, 1985, kol. 773-781). Pomimo istnienia tak różnorodnej teologicznej interpretacji eklezjologicznej Kościół katolicki uznaje, że Kościół Chrystusowy – dzięki elementom prawdy i uświęcenia – jest obecny i działa w Kościołach i Wspólnotach kościelnych, które nie pozostają w pełnej komunii z Kościołem katolickim (Rabiej, 2020, s. 416).

W prowadzonym dialogu teologicznym istotną sprawą staje się zrozumienie, czym jest Kościół i jaką pełni rolę w procesie zbawienia. Kościoły chrześcijańskie czynią to z różnych aspektów, szukając wspólnych elementów. W celu opisania rzeczywistości kościelnej chrześcijanie sięgają do Biblii, znajdując tam opisy odnoszące się do Kościoła. Na biblijny obraz Kościoła składają się takie ujęcia, jak: lud Boży, rodzina Boża, Ciało Chrystusa, Oblubienica Chrystusa, żywa świątynia Ducha Świętego, ochrzczeni jako wszczepieni w winny krzew, którym jest Chrystus. Jak zauważa Przemysław Kantyka, obrazy te nie mają znamion kontrowersji teologicznych i są dla wszystkich Kościołów do przyjęcia (Kantyka, 2008, s. 38).

Dialog między poszczególnymi Kościołami w zakresie eklezjologii był poprzedzony wieloletnim doświadczeniem wspólnych teologicznych dyskusji, a problematyka rozumienia natury Kościoła od początku ruchu ekumenicznego stanowiła istotny motyw wspólnych rozmów. W centrum debaty ekumenicznej, którą podjęto, stanęła także Tradycja, kościelny ustrój, jak również odmienne rozumienie urzędu kościelnego (Hintz, 2017, s. 29).

Chrześcijanie, odwołując się do biblijnych obrazów Kościoła, nie niwelują własnych struktur kościelnych czy urzędów, ale, odwołując się do pierwszych wspólnot chrześcijańskich, dochodzą do porozumienia, że Kościoły, „mimo zróżnicowania form posługiwań kościelnych i organizacji życia kościelnego, miały świadomość stanowienia jednego Kościoła Jezusa Chrystusa” (Porada, 2018, s. 80).

W dialogu ekumenicznym na temat Kościoła strony odwołują się do nauki o Trójcy Świętej. Stwierdzono, że Kościół stanowi dzieło Trzech Osób Boskich i od początku do końca jawi się jako dzieło Trójcy. Jego prehistoria wybiega daleko poza granice historii, sięgając ku wieczności. Ponieważ Kościół zakorzeniony jest w Najświętszej Trójcy, stąd jego trynitarny charakter jawi się jako pierwszy i podstawowy (Glaeser, 2013, s. 233).

„Z nauki o Trójcy Świętej wyprowadzono koncepcję jedności, która dystansuje się od monistycznych i monarchistycznych wyobrażeń, i opiera się na obrazie wspólnoty. […] Chrześcijańska koncepcja Trójcy Świętej stanowi w tym kontekście zarówno źródło, jak i potwierdzenie dialogicznego paradygmatu w myśleniu teologicznym, a także struktury Kościoła” (Porada, 2018, s. 80).

Trójca Święta daje siły w dążeniu chrześcijan do jedności, a wiara w Nią wzbudza pragnienie bycia zjednoczonymi w jednym Kościele Chrystusowym. Kościoły chrześcijańskie mają świadomość, że winny być jedno, z drugiej strony rozumieją problemy, które pojawiają się na drodze ku jedności. Dzięki wierze w Trójcę Świętą, prowadząc dialog, poszukują wspólnej tożsamości Kościoła (Leśniewski, 2013, s. 252-253). Ponadto w Kościele w imię Trójcy udziela się chrztu, będącego podstawowym elementem wiodącym ku jedności.

3. Chrzest

Chrześcijanie poprzez dialog ekumeniczny podjęli próbę znalezienia wspólnego stanowiska odnośnie do chrztu. W Dokumencie z Limy z 1982 roku czytamy

„Chrześcijański chrzest ma swoje źródło w posługiwaniu Jezusa z Nazaretu, w Jego śmierci i zmartwychwstaniu. Jest wcieleniem w Chrystusa, ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Pana; jest wejściem w Nowe Przymierze między Bogiem i Jego ludem. Chrzest jest darem Boga udzielanym w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego. Święty Mateusz podaje, że zmartwychwstały Pan, posyłając swoich uczniów na świat, nakazał im udzielać chrztu (Mt 28,18-20). Powszechną praktykę udzielania chrztu przez Kościół apostolski od samego początku poświadczają listy Nowego Testamentu, Dzieje Apostolskie oraz pisma Ojców. Tę praktykę Kościoły kontynuują dzisiaj jako ryt oddania (commitment) Panu, który udziela łaski swemu ludowi” (Chrzest, Eucharystia, posługiwanie duchowe. Dokument z Limy 1982, 2012, s. 2).

Praktyka chrztu Kościoła apostolskiego jest obecna w Kościołach chrześcijańskich i stanowi oddanie Chrystusowi przyjmującego chrzest w celu otrzymania łaski Bożej. Warto zatem zastanowić się nad znaczeniem chrztu w dialogu ekumenicznym.

Chrzest jest owocem zbawczej męki Chrystusa i Jego zmartwychwstania. Święty Paweł wyraźnie zaznacza:

„Czyż nie wiadomo wam, że my wszyscy, którzyśmy otrzymali chrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy zanurzeni w Jego śmierć? Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie – jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca. Jeżeli bowiem przez śmierć, podobną do Jego śmierci, zostaliśmy z Nim złączeni w jedno, to tak samo będziemy z Nim złączeni w jedno przez podobne zmartwychwstanie. To wiedzcie, że dla zniszczenia grzesznego ciała dawny nasz człowiek został razem z Nim ukrzyżowany po to, byśmy już więcej nie byli w niewoli grzechu. Kto bowiem umarł, stał się wolny od grzechu. Ot ż, jeżeli umarliśmy razem z Chrystusem, wierzymy, że z Nim również żyć będziemy, wiedząc, że Chrystus powstawszy z martwych już więcej nie umiera, śmierć nad Nim nie ma już władzy. Bo to, że umarł, umarł dla grzechu tylko raz, a że żyje, żyje dla Boga. Tak i wy rozumiejcie, że umarliście dla grzechu, żyjecie zaś dla Boga w Chrystusie Jezusie” (Rz 6, 3-11).

Podstawowymi kryteriami ważności chrztu są: materia, forma, intencja. Materią jest woda i nie może to być żadna inna substancja. Woda w liturgii chrztu odgrywa wielką rolę, ponieważ w niektórych tradycjach teologicznych posługiwanie się nią wskazuje na ciągłość pomiędzy starym i nowym stworzeniem. Użycie wody oznacza oczyszczenie stworzenia, umieranie tego, co jest złe w człowieku i świecie (Przyborowski, 2003, s. 30). Forma polega na udzielaniu chrztu w imię Trójcy Najświętszej. Wyznanie wiary w Chrystusa i Trójcę Świętą oznacza, że przyjmujący chrzest staje się świadkiem Ewangelii (Przyborowski, 2003, s. 31). Intencja musi być właściwa (Przyborowski, 1997, s. 286). Stanowi ona element konstytutywny, przypomina, że chrzest został ustanowiony dla człowieka i nie może być pojmowany na sposób magiczny czy też w taki sposób przyjmowany. W intencji występuje element sprawczy działania, czyli wola, a ostatecznie osoba inspirowana intencją do czynu (Jakubiak, 2013a, s. 94-95).

Oprócz materii, formy i intencji kandydat do chrztu winien znać prawdy wiary. Godziwie może zostać ochrzczony tylko ktoś, kto został dostatecznie pouczony o nauce Chrystusa oraz obowiązkach spoczywających na wyznawcy Jezusa. W zależności od wieku, zdolności, pochodzenia, a także środowiska mającego przyjąć chrzest zmienia się zakres owego pouczenia (Jakubiak, 2013b, s. 390).

Kościół apostolski pouczenia rozumiał jako wprowadzenie w misterium wiary. „Gdy ktoś chciał stać się chrześcijaninem, musiał – od czas w apostolskich – przejść pewną drogę i wtajemniczenie złożone z wielu etap w. Można tę drogę przejść szybciej lub wolniej. Zawsze powinna ona zawierać kilka istotnych element w: głoszenie słowa, przyjęcie Ewangelii, które pociąga za sobą nawrócenie, wyznanie wiary, chrzest, wylanie Ducha Świętego, dostęp do Komunii eucharystycznej” (KKK, nr 1229).

Według nauki Kościoła rzymskokatolickiego „chrzest w sensie ścisłym […] oznacza […] i urzeczywistnia śmierć dla grzechu i wejście w życie Trójcy Świętej przez upodobnienie do Misterium Paschalnego Chrystusa. W sposób najbardziej znaczący dokonuje się chrztu przez trzykrotne zanurzenie w wodzie chrzcielnej. Już od starożytności może on być także udzielany przez trzykrotne polanie wodą głowy kandydata” (KKK, nr 1239).

Wiele Kościołów i Wspólnot kościelnych uznaje prawdę, że chrzest włącza do wspólnoty, stanowi sakrament wiary; uznawana jest także biblijna nauka, wedle której chrześcijanie włączeni są w życie, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Przyjmujący chrzest zostaje pogrzebany z Chrystusem, by powstać do nowego życia. Chrzest jest niepowtarzalnym wydarzeniem. Dzięki łasce nowo ochrzczony przyobleka się w Chrystusa i otrzymuje Ducha Świętego (Kantyka, 2017, s. 288-289). Chrzest wprowadza do wspólnoty wierzących oraz daje przystęp do komunii z Chrystusem. Ochrzczeni zostają włączeni w życie Boga i w ten sposób mają szczególny udział w miłości, jaka istnieje między Osobami Boskimi. Dzięki sakramentowi chrztu wierzący mają udział w świętości Boga. Chrzest wszczepia w Chrystusa i daje udział w Jego urzędzie kapłańskim, prorockim i królewskim.

Liturgia sakramentu jest sprawowana przy użyciu wody – poprzez zanurzenie lub trzykrotne polanie wodą. Chrzest z wody i w imię Trójcy Świętej pociąga dalsze implikacje w życiu eklezjalnym (Kantyka, 2017, s. 290).

Należy jednak zaznaczyć, że istnieją Wspólnoty kościelne, które nie zgadzają się z tak rozumianą teologią chrztu. Wspólnota baptystów uważa, iż chrzest ma znaczenie symboliczne, gdyż jest wtórny w stosunku do nawrócenia. Dopiero nawrócony człowiek może złożyć świadome wyznanie wiary. Według baptystów chrzest nie wprowadza do Kościoła i nie tworzy w człowieku nowej rzeczywistości. Nie ma też charakteru oczyszczającego oraz nie uwalnia od grzechu pierworodnego. Nowość życia polega na nawróceniu i ono wprowadza do wspólnoty Kościoła. Ponadto baptyści uważają, że chrzest i Eucharystia stanowią tylko „ustanowienie” zapisane w Piśmie Świętym, a ponadto mają znaczenie symboliczne (Kantyka, 2013, s. 47).

Pomimo istniejących różnic chrześcijanie, którzy prowadzą dialog ekumeniczny, dochodzą do porozumienia w wielu sprawach związanych z życiem wiary. Nakreślone wcześniej bogactwo teologicznych stwierdzeń, odnoszących się do chrztu, świadczy o jego randze oraz ważności dla chrześcijańskiego życia. Również w dialogu ekumenicznym chrzest i jego rozumienie stanowią istotne elementy wzajemnego zbliżenia chrześcijan.

W 2000 roku to właśnie Polska stała się światowym pionierem uznania chrztu przez Kościoły chrześcijańskie. Dokument Sakrament chrztu znakiem jedności. Deklaracja Kościoł w w Polsce na progu trzeciego tysiąclecia, podpisany 23 stycznia 2000 roku, jest owocem długoletniego wysiłku duchownych i wiernych Kościoła rzymskokatolickiego oraz sześciu Kościołów należących do Polskiej Rady Ekumenicznej: Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (luteranie), Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP (kalwiniści), Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego (metodyści), Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, Kościoła Polskokatolickiego.

Kościoły, które podpisały powyższą Deklarację, wyraziły zbieżność swojego stanowiska w trzech punktach:

1. chrzest został ustanowiony przez Jezusa Chrystusa; jest wyjściem z niewoli, wciela w Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego, wprowadza w Nowe Przymierze, jest znakiem nowego życia w Chrystusie; prowadzi do jedności w Jezusie Chrystusie, gdzie zostają przezwyciężone podziały ze względu na stan społeczny, rasę czy płeć;

2. sakrament chrztu udzielany jest z wody i Ducha Świętego w imię Trójcy Świętej; wprowadza on człowieka do Kościoła i stanowi początek życia w Chrystusie, którego celem jest „uwielbienie chwały” Bożej (Ef 1,14);

3. wszyscy ochrzczeni ponoszą odpowiedzialność za świadectwo składane Chrystusowi i Ewangelii; chrzest w Chrystusie jest wezwaniem dla Kościołów, aby przezwyciężyły podziały i w widzialny sposób zamanifestowały swoją wspólnotę (Sakrament chrztu znakiem jedności. Deklaracja Kościołów w Polsce na progu trzeciego tysiąclecia, 2003, s. 162).

Wszystkie Kościoły, które podpisały Deklarację, uznały ważność chrztu, a tym samym brak potrzeby jego powtarzalności. Jest to niewątpliwie wielki sukces na drodze dialogu ekumenicznego. Cieszy także fakt, iż stało się to na początku nowego tysiąclecia, dając impuls do dalszych działań ekumenicznych.

W rozmowach prowadzonych na temat wzajemnego uznania chrztu uznano za ważne następujące sprawy: chrzest można przyjąć jeden raz (nie można dokonywać tzw. rebaptyzacji); chrzest przez zanurzenie w wodzie lub przez polanie wodą, z zastosowaniem formuły trynitarnej, jest sam w sobie ważny; należy założyć wystarczającą intencję szafarza udzielającego chrztu do jego ważności; jeśli istnieją wątpliwości co do samego posługiwania się wodą w czasie obrzędu, należy przeprowadzić poważne badania co do praktyki stosowanej we Wspólnocie. Nie podaje się w wątpliwość ważności chrztu udzielanego w Kościołach wschodnich. Jeśli istnieje wątpliwość co do poprawnego udzielenia chrztu w innych Wspólnotach kościelnych, należy udzielić chrztu warunkowego (Przyborowski, 2003, s. 33-34).

„Pełne wzajemne uznanie przez wszystkie Kościoły ich chrztu jako jedynego chrztu w Chrystusie jest możliwe w wtedy, kiedy kandydat wyznaje Jezusa Chrystusa jako Pana, a w przypadku dziecka, gdy za nie czyni to Kościół i gdy następnie ochrzczony potwierdza swój chrzest przez osobiste zaangażowanie się dla Chrystusa oraz w wczas, gdy chrztu się udziela wodą w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego” (Chrzest. Dokument z Akry, Komisja „Wiara i Ustr j” Światowej Rady Kościoł w (1974), 2020).

4. Katecheza o chrzcie

Kościół katolicki uważa chrzest za „fundament całego życia chrześcijańskiego” (KKK, nr 1213). Według Kościoła poprzez chrzest człowiek zostaje wyzwolony od grzechu i odrodzony w synostwie Bożym.

Przyjmujący chrzest stają się członkami Chrystusa i zostają wszczepieni w Kościół, aby uczestniczyć w misji posłannictwa. „Chrzest jest sakramentem odrodzenia przez wodę i w słowie” (KKK, nr 1213).

Katechizm Kościoła katolickiego podaje, że „chrzest jest najpiękniejszym i najwspanialszym darem Boga” (KKK, nr 1216). Dzieje się tak, ponieważ chrzest jest:

– darem – udzielany tym, którzy nic nie przynoszą;

– łaską – dawany nawet tym, którzy zawinili;

– chrztem – grzech zostaje pogrzebany w wodzie;

– namaszczeniem – jest święty i królewski;

– oświeceniem – ochrzczony jaśnieje światłem Ducha Świętego;

– szatą niezniszczalności – zakrywa ludzki wstyd;

– obmyciem odradzającym – oczyszcza z grzechu;

– pieczęcią – strzeże i jest znakiem panowania Boga (KKK, nr 1216).

Na określenie chrztu występuje zatem bogactwo sformułowań. Ich źródłem jest zarówno Pismo Święte, jak i Tradycja Kościoła. Biblijne oraz teologiczne określenia, odnoszące się do chrztu, świadczą o jego wyjątkowości w życiu chrześcijan. Chrzest jest aktem, dzięki któremu chrześcijanin zostaje zanurzony w wodzie i w imię Trójcy Świętej otrzymuje łaskę Bożą. Stanowi to koniec starego i początek nowego sposobu życia.

Katechizm Kościoła katolickiego wskazuje na pięć skutków chrztu: „Uwolnienie od grzechu pierworodnego, synostwo Boże, wszczepienie w Jezusa Chrystusa, wszczepienie w Kościół święty oraz udział w posłannictwie Chrystusa i Kościoła” (KKK, nr 1213).

Chrzest jest dla chrześcijanina sakramentem wiary. Dlatego od przyjmującego domagano się jej, a po udzieleniu ochrzczony miał jej strzec. Dorośli, którym udzielano chrztu, poznawali główne prawdy wiary, uczyli się modlitwy oraz zaznajamiali się z zasadami życia chrześcijańskiego. Fundamentem były Boże przykazania i Ewangelia. Warunkiem, który dopuszczał do chrztu, miała być żywa i dojrzała wiara kandydata. Ona musiała być widoczna w życiu i postępowaniu katechumena. Sakrament chrztu domaga się wiary i w naturalny sposób otwiera drzwi do wspólnoty Kościoła oraz duchowych darów.

W dzisiejszej praktyce, gdy chrzci się dzieci, ten warunek winni spełnić rodzice. Teologiczne uzasadnienie udzielania chrztu dzieciom odnaleźć można w liturgii chrzcielnej. Rodzice zaświadczają, że chcą ochrzcić dzieci w wierze (Kwiatkowski, 2020). Chrzest przyjmowany przez chrześcijan jako sakrament wprowadzający do wspólnoty Kościoła zaprasza do otwarcia się na rzeczywistość łaski Bożej, która ukazuje piękno życia w zjednoczeniu z Bogiem.

W dialogu ekumenicznym warto podkreślać wspólne rozumienie chrztu, a ponadto teologicznie i biblijnie uzasadniać potrzebę jego uznania w różnych Kościołach i Wspólnotach kościelnych.

W sposób szczególny należy to czynić w ramach katechezy Kościoła. Dlatego podstawowymi założeniami katechezy o wymiarze ekumenicznym winny być: nauczanie doktryny, wprowadzenie w całe życie chrześcijańskie, przygotowanie katechizowanych do kontaktu i życia z innymi chrześcijanami, uformowanie katechizowanych jako katolików szanujących pozostałych chrześcijan, wytworzenie u katechizowanych postaw szacunku dla wartości obecnych w innych tradycjach chrześcijańskich, dostrzeżenie i podtrzymywanie nowych relacji, które wytworzyły się między chrześcijanami, podjęcie wyzwania opracowania wspólnej międzywyznaniowej katechezy (Kantyka, 2015, s. 170).

Mówiąc o katechezie ekumenicznej związanej z chrztem, warto przytoczyć Dyrektorium ekumeniczne (2000), które jest oficjalnym dokumentem Kościoła o katolickich zasadach ekumenizmu. Dokument ten wypowiada się następująco na temat chrztu:

„Przez sakrament chrztu osoba zostaje prawdziwie wcielona w Chrystusa i Kościół oraz odrodzona, aby mieć udział w życiu Bożym. Chrzest wprowadza sakramentalną więź jedności, istniejącej między tymi wszystkimi, którzy zostali przezeń odrodzeni. Chrzest sam z siebie jest początkiem, zmierza bowiem do nabycia pełni życia w Chrystusie. Jest zatem skierowany do wyznania wiary oraz do pełnej integracji w ekonomii zbawienia i do komunii eucharystycznej. Ustanowiony przez samego Chrystusa chrzest, przez który uczestniczy się w Jego śmierci i zmartwychwstaniu, zawiera w sobie nawrócenie, wiarę, odpuszczenie grzechu i dar łaski” (DE, nr 92).

Dyrektorium ekumeniczne trzykrotnie odwołuje się do katechezy, katechetów oraz nauczania religii. Wszyscy ochrzczeni powołani są do poszukiwania jedności, ponieważ chrzest porządkuje komunię eklezjalną. Dokument zachęca do wysiłku na rzecz ekumenizmu praktycznego, zachęca także, by wychować wiernych do postawy ekumenicznej. Dyrektorium postuluje, aby w formacji i nauczaniu katechetycznym zastosować odpowiednią formację ekumeniczną, która ukaże aktywną i głęboką komunię chrześcijanina z Kościołem powszechnym (DE, nr 58). Dlatego też „katecheza nie polega tylko na nauczaniu doktryny, ale na wprowadzaniu w całe życie chrześcijańskie, w pełne uczestnictwo w sakramentach Kościoła. Niemniej, nauka ta może pomagać także w formowaniu autentycznej postawy ekumenicznej” (DE, nr 61).

W praktyce katechetycznej należy wziąć pod uwagę dokumenty katechetyczne, odnoszące się do teorii katechetycznej, którą następnie winno się przełożyć na praktykę nauczania katechetycznego.

Mając na uwadze wszystkie elementy, które powinna zawierać katecheza ekumeniczna o chrzcie, trzeba zaznaczyć te najistotniejsze, mające decydujący wpływ na kształt katechezy:

1. zasada porządku oraz hierarchii prawd – przy zastosowaniu odpowiedniej terminologii oraz z zachowaniem doktryny katecheza powinna jasno, z miłością, w zwarty oraz syntetyczny sposób podawać całą naukę Kościoła katolickiego;

2. naukę innych Kościołów oraz wspólnot kościelnych należy przedstawić w sposób poprawny i lojalny, gdyż pośród elementów budujących Kościół wiele może znajdować się poza widzialnym obszarem Kościoła katolickiego. Prawdy innych wyznań należy tak prezentować, aby pomóc katolikom w pogłębianiu ich własnej wiary oraz we właściwym poznaniu i poszanowaniu innych braci chrześcijan;

3. wymiar ekumeniczny katecheza osiągnie w wczas, jeśli wzbudzi i ożywi prawdziwe dążenie do jedności oraz spowoduje autentyczne wysiłki w celu wyeliminowania przeszkód na drodze ku jedności, której pragnął i pragnie sam Chrystus;

4. zachowanie tożsamości katolickiej – w ekumenicznym wymiarze katechezy powinno w pełni uwzględnić się formację katolików, którzy z szacunkiem odnoszą się do wiary innych. Proces ekumenicznego wychowywania katolik w powinien przebiegać w klimacie szacunku i życzliwości;

5. należy zwrócić szczególną uwagę na możliwości wynikające z odróżnienia prawd wiary od sposobów ich wyrażania. Katecheza będzie miała na celu poznanie i docenianie wartości obecnych w poszczególnych tradycjach teologicznych;

6. podręczniki katechizmu (i nauczania religii) muszą uwzględniać wskazania, odnoszące się do dialogu ekumenicznego (Kostorz, 2010, s. 241-242).

Katecheza Kościoła katolickiego – po uwzględnieniu powyższych elementów – nakłada w procesie przekazu zasadę korelacji, czyli łączenia objawienia Bożego i doświadczenia człowieka. Powyższa zasada winna być konsekwentnie uwzględniana w katechezie. Łączenie to ma nie tylko wymiar teoretyczny, lecz zawiera wymiar praktyczny. Katecheza o chrzcie winna odnosić się do Chrystusa jako Prawdy Uniwersalnej oraz wskazywać na duchowe skutki przyjęcia chrztu. „Katecheza […] powinna wprowadzać katechizowanych w różne formy praktycznego współdziałania na rzecz przywrócenia pełnej jedności” (Kałużny, 2011, s. 63).

Podsumowanie

Przyjęta Deklaracja o wzajemnym uznaniu chrztu zapoczątkowała na pewno proces wzajemnego uczenia się wspólnot chrześcijańskich, których przedstawiciele złożyli podpis pod dokumentem. Wspólnoty w swoim chrześcijańskim braterstwie – poprzez tę Deklarację – zbliżają się do siebie, co w odniesieniu do praktyki zaowocuje współpracą (Rogowski, 1997, s. 130).

Potrzeba dialogu ekumenicznego zawiera w sobie szacunek dla innych chrześcijan. Podtrzymywanie wśród katechizowanych pragnienia jedności chrześcijan domaga się szacunku wobec odrębności religijnej z zachowaniem własnej tożsamości katolickiej (Jan Paweł II, 1996, nr 32). Wychowanie uczniów do postawy ekumenizmu należy czynić zgodnie z założeniami opisanymi w dokumentach Kościoła. W nauczaniu katechetycznym ważne staje się, aby w sposób właściwy i uporządkowany przekazać orędzie zbawienia. Domaga się tego ekumenizm i działalność ekumeniczna Kościoła. Katechetyczna działalność Kościoła prowadzi do ukazania jedności w różnorodności.

Papież Franciszek podkreśla, że w hierarchii prawd wiary ważny staje się język przepowiadania (Franciszek, 2013, nr 34) oraz konsekwentne stosowanie zasady hierarchii prawd w nauczaniu moralnym (Franciszek, 2013, nr 36). Należy zatem zadbać, aby w katechezie ekumenicznej te prawdy były nauczane we właściwej hierarchii. Trzeba też podkreślać, że katecheza stanowi uprzywilejowane miejsce ekumenicznej formacji wiernych (Pawłowski, 2015, s. 188-189). Ukazanie chrztu jako elementu jednoczącego wielu chrześcijan stanowi dobry początek ku dalszym poszukiwaniom jedności w różnorodności życia chrześcijańskiego.


Skróty

KKK Katechizm Kościoła katolickiego
DE Dyrektorium Ekumeniczne

Bibliografia

Popławski A., 2013, Dążenie do jedności a odpowiedzialność za zbawienie. Znaczenie dokumentu z Limy dla Kościoła prawosławnego w Polsce, w: Kantyka P., Kopiec P., Składanowski M. (red.), O ekumenizmie w Roku Wiary, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 137-146.

Bartnik Cz.S., 1985, Eklezjologia, w: Łukaszyk R., Bieńkowski L., Gryglewicz F. (red.), Encyklopedia katolicka, TN KUL, Lublin, t. 4, kol. 773-781.

Benedykt XVI, 2009, Przemówienie podczas spotkania z organizacjami zaangażowanymi w dialog międzyreligijny (Jerozolima, 11.05.2009) [on-line], https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/przemowienia/zsw_dialogrel_11052009.html [dostęp 5.05.2020].

Chrzest. Dokument z Akry, Komisja „Wiara i Ustrój” Światowej Rady Kościołów (1974), 2020 [on-line], https://ekumenizm.wiara.pl/doc/478012.Chrzest-Dokument-z-Akry/ [dostęp: 5.05.2020].

Chrzest, Eucharystia, posługiwanie duchowe. Dokument z Limy 1982. Tekst i komentarze, 2012, Kantyka P., Pawłowski S., Składanowski M. (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin.

Dyrektorium Ekumeniczne, 2000, w: Napiórkowski S.C., Leśniewski K., Leśniewska J. (red.), „Ut unum”. Dokumenty Kościoła katolickiego na temat ekumenizmu: 1982-1998, TN KUL, Lublin.

Franciszek, 2013, Encyklika „Evangelii gaudium”, Wydawnictwo Święty Paweł, Częstochowa.

Gałkowski T., 2008, Eklezjologia i prawo a działalność ekumeniczna Kościoła katolickiego, Prawo Kanoniczne, t. 51, nr 3-4, s. 29-77.

Garrapucho F.R., 2007, Miedzykonsfesyjne dialogi ekumeniczne. Bilans historyczny, Sympozjum, t. 11, s. 67-79.

Glaeser Z., 2013, Trynitarny charakter Kościoła i Eucharystii w świetle doktrynalnych dialog w kościoła prawosławnego, w: Kantyka P., Kopiec P., Składanowski M. (red.), O ekumenizmie w Roku Wiary, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 233-250.

Hintz M., 2017, Kontekst teologiczno-historyczny współczesnej eklezjologii ewangelickiej – perspektywa ekumeniczna, Studia Oecumenica, t. 17, s. 27-50.

Hryniewicz W., 2013, Dialog jako podstawowa kategoria wiary, w: Kantyka P., Kopiec P., Składanowski M. (red.), O ekumenizmie w Roku Wiary, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 51-62.

Jakubiak T., 2013a, Intencja przyjęcia chrztu u dorosłego, Annales Canonici, t. 9, s. 93-117.

Jakubiak T., 2013b, Warunki wymagane do ważności i godziwości chrztu ze strony przyjmującego sakrament według aktualnie obowiązującego prawa w Kościele rzymskokatolickim, w: Studia Redemptorystowskie, t. 11, s. 382-399.

Jan Paweł II, 1996, Adhortacja „Catechesi tradendae”, w: Adhortacje apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II, t. 1, Znak, Krak w, s. 9-90.

Jan Paweł II, 2005, Encyklika „Ut unum sint”, w: Encykliki Ojca Świętego bł. Jana Pawła II, Rafael , Krak w, s. 693-698.

Jan Paweł II i Dimitrios I, 1979, Deklaracja ekumeniczna. Fanar 30.11.1979,

Acta Apostolicae Sedis, t. 71, s. 1603-1604 (tekst polski: Napiókowski S.C., Leśniewski K., Leśniewska J. (red.), „Ut unum”. Dokumenty Kościoła katolickiego na temat ekumenizmu: 1982-1998, TN KUL, Lublin 1982, s. 89-90).

Kałużny T., 2011, Ekumeniczny wymiar katechezy, Sympozjum, t. 15, s. 55-67.

Kantyka P., 2008, Ku wspólnemu rozumieniu Kościoła. Eklezjologia dialogu katolicko-metodystycznego, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Kantyka P., 2013, W poszukiwaniu nowotestamentalnego modelu Kościoła. Elementy eklezjologii baptystycznej i zaczątki dialogu z baptystami o Kościele, Roczniki Teologii Ekumenicznej, t. 5, s. 43-54.

Kantyka P., 2015, Ekumenizm i katecheza, w: Kantyka P., Pawłowski S. (red.), Ekumenizm dla ewangelizacji, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Kantyka P., 2017, Chrzest i Eucharystia w dialogach katolicko-anglikańskich i katolicko-metodystycznych, Studia Oecumenica, t. 17, s. 287-304.

Karta Ekumeniczna, 2020 [on-line], https://ekumenia.pl/czytelnia/dokumenty-ekumeniczne/karta-ekumeniczna/ [dostęp: 18.03.2020].

Katechizm Kościoła katolickiego, 2004, Pallottinum, Poznań.

Kopiec P., 2017, Chrzest i Eucharystia w dialogach katolicko-luterańskim i katolicko-reformowanym, Studia Oecumenica, t. 17, s. 269-286.

Kostorz J., 2010, Wychowanie do postawy ekumenizmu w nauczaniu religii – doświadczenia katolickie, Pedagogia Christiana, t. 26, z. 2, s. 233-249.

Krzyszowski Z., 2007, Pojęcie i podstawy dialogu ekumenicznego, Sympozjum, t. 11, s. 33-50.

Kwiatkowski D., 2020, Chrzest sakramentem wprowadzającym człowieka w „podwoje wiary” [on-line], https://opoka.org.pl/biblioteka-/M/MS/dk_chrzest.html [dostęp: 5.05.2020].

Leśniewski K., 2013, Misterium Kościoła w teologicznej refleksji metropolity Johna Zizioulasa, w: Kantyka P., Kopiec P., Składanowski M. (red.), O ekumenizmie w Roku Wiary, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 251-262.

Pawłowski S., 2015, Hierarchia prawd wiary w katechezie a ekumenizm, w: Kantyka P., Pawłowski S. (red.), Ekumenizm dla ewangelizacji, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 175-189.

Perzyński A., 2015, Jedność przez różnorodność Kościoła, Studia Gnesnensia, t. 29, s. 143-155.

Porada R., 2018, Urzeczywistnianie się Kościoła w dialogu ekumenicznym – perspektywa katolicka, Studia Paradyskie, t. 28, s. 69-82.

Przyborowski N., 1997, Wzajemne uznanie ważności chrztu pomiędzy Kościołem Rzymskokatolickim a Kościołami zrzeszonymi w Polskiej Radzie Ekumenicznej, Studia Theologica Varsaviensia, t. 35, z. 1, s. 285-288.

Przyborowski N., 2003, Chrzest. Teologiczne zbliżenie między niektórymi Kościołami w Polsce, Semper, Warszawa.

Rabiej S., 2020, Eklezjologia konfesyjna wobec współczesnych wyzwań ekumenicznych – perspektywa rzymskokatolicka [on-line], file:///Users/mac/Downloads/RabiejS.-EklezjologiaKonfesyjna.pdf [dostęp: 31.03.2020].

Rogowski C., 1997, Koncepcje katechetyczne po Soborze Watykańskim II, TN KUL, Lublin.

Sakrament chrztu znakiem jedności. Deklaracja Kościoów w Polsce na progu trzeciego tysiąclecia, 2003, w: Przyborowski N., Chrzest. Teologiczne zbliżenia między niektórymi Kościołami w Polsce, Semper, Warszawa, s. 162.

Składanowski M., 2012, Problemy recepcji dokumentu z Limy z perspektywy katolickiej, Roczniki Teologii Ekumenicznej, t. 4, s. 141-162.

Sobór Watykański II, 2002, Dekret o ekumenizmie „Unitatis redintegratio”, w: Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Pallottinum, Poznań, s. 193-208).

Jarosław Czerkawski - Ks. dr hab. Jarosław Czerkawski – pracownik naukowy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II na stanowisku adiunkta; wykładowca pedagogiki, dydaktyki i metodyki katechezy w Wyższym Seminarium Duchownym w Kielcach; obszar zainteresowań naukowych: katecheza dzieci i młodzieży, wychowanie we współczesnym świecie, katecheza parafialna.